Tritordeum: een duurzaam, gezond en innovatief Limburgs gewas

In 2018 was het ineens een hype in Nederland: brood van het graan tritordeum. De populariteit ontstond toen bleek dat bekende Nederlandse wielrenners ontbeten met brood gebakken van dit 'Spaanse graan'. Op hetzelfde moment begon Wynand Vogels in Schinnen te experimenteren met dit gewas op zijn akker. Wat is er sindsdien gebeurd? Kiempunt sprak met Wiro Nillesen, ‘ketenregisseur’ van de Kollenberger spelttelers, en ontdekte dat Limburgs tritordeum een veelbelovende toekomst heeft.

Duurzaam en gezond

Tritordeum is een mediterraans graan dat eind jaren zeventig werd ontwikkeld door een groep onderzoekers van het Institute of Sustainable Agriculture (IAS) in Cordoba (Spanje). Het gewas is ontstaan uit een natuurlijke kruising van durum tarwe (Triticum durum) en wilde gerst (Hordeum chilense). Tritordeum is sinds 2013 op de markt en wordt om verschillende redenen gezien als een duurzaam gewas. Nillesen legt uit waarom: "Het is een robuust graan dat goed groeit op een arme bodem. Het kan goed tegen droogte en hoge temperaturen, belangrijk in tijden van klimaatverandering. Ook gebruikt het gewas water op efficiënte wijze en is het beter bestand tegen veel schimmels en ziekten, waardoor het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen tot een minimum kan worden beperkt. In 2018 werd tritordeum verkozen tot meest duurzame ingrediënt bij de Sustainable Food Awards Amsterdam."

Op het gebied van gezondheid scoort tritordeum eveneens hoog. Het heeft een hoog gehalte aan vezels, onverzadigde vetzuren, eiwitten, antioxidanten zoals luteïne en minder onverteerbare gluten. Het is niet geschikt voor mensen met coeliakie, maar wordt wel gewaardeerd door consumenten die zoeken naar een lager glutengehalte.

Broden van tritordeum hebben een specifieke smaak, een goudgele kleur en een meer crispy korst dan andere soorten. Bakkers profiteren van een kortere kneedtijd dan bij tarwe en spelt. Maar het blijft niet bij brood. Tritordeum kan gebruikt worden voor een breed scala aan voedingsmiddelen en dranken op basis van granen, zoals biscuits, cakes, pasta, pizza en bier.

Introductie in Nederland

Wiro Nillesen stond als ketenregisseur van de Kollenberger spelttelers eerder mede aan de wieg van de spelt-hype in Nederland. Samen met Frank van Eerd van Grainlabs en de Bisschopsmolen in Maastricht bracht hij tritordeum naar Nederland. "We waren op zoek naar een innovatief gewas dat past bij de steeds droger en warmer wordende zomers," legt hij uit. "Frank Van Eerd nam contact op met Fred Brouns, hoogleraar voeding aan de Universiteit Maastricht, die het Spaanse graan tritordeum als optie noemde. Toevallig was de broer van Van Eerd net in Spanje voor een trainingskamp met de wielerploeg van Jumbo-Visma, en hij nam het graan voor het eerst mee naar Nederland." Bakker Van Eerd bakte er met succes zijn eerste tritordeumbrood mee. Nillesen liet vervolgens meer tritordeum uit Spanje komen, zodat ook andere bakkers konden experimenteren.

Experimenteren met telen

Na de positieve ervaring van Van Eerd, ging akkerbouwer Wynand Vogels uit Schinnen aan de slag met het telen van het nieuwe gewas op zijn land. In 2018 zaaide Vogels 3 hectare tritordeum. "Met het telen van tritordeum in Limburg spelen we in op het steeds warmere en drogere klimaat in Zuid-Limburg en brengen we de CO2-uitstoot door het transport vanuit Spanje terug", aldus Nillesen. Helaas viel de eerste oogst in augustus 2019 tegen. De kwaliteit was onvoldoende en er waren nog veel vragen te beantwoorden.

"De eerste teelt mislukte, maar na de oogst gebeurde er iets bijzonders. Tarwerassen sterven af na het oogsten, maar we zagen dat het tritordeum opnieuw uitgroeide, tot het in november weer 45 cm hoog stond op de akker. We denken dat de tweede oogst als hoogwaardig, eiwitrijk diervoeder kan dienen. Ook hoeft er dankzij de tweede groei geen groenbemester ingezaaid te worden om de bodem te herstellen en is er, indien het perceel in een heuvelachtig gebied ligt, minder erosie door de regen in het najaar."

Vallen en opstaan

Door deze voordelen van een tweede oogst en een toenemende vraag naar tritordeum in Nederland, was er geen reden om na de eerste mislukte oogst op te geven. Vogels ging in 2020 de uitdaging met het nieuwe graan opnieuw aan. Samen met zijn collega Huub Diederen uit Geleen zaaide hij 4 hectare tritordeum in en zei daarover: "Het telen van een nieuw gewas gaat altijd gepaard met vallen en opstaan, maar ik blijf positief over de kansen die tritordeum kan bieden." Het resultaat in augustus was een oogst van 20 ton met een goede bakkwaliteit én goede opbrengst.

Fair pricing

Belangrijk voor Nillesen en de telers is het principe van fair pricing bij de afzet van het tritordeum. "Net als eerder bij de spelt wordt voor de tritordeum een keten opgebouwd met boeren, molenaar en bakkers, waarbij iedere partner een eerlijke vergoeding krijgt voor zijn bijdrage zonder dat het product te duur wordt voor de consument."

De eerste goede oogst Limburgse tritordeum uit 2020 wordt, evenals het tritordeum dat nog uit Spanje komt, gemalen door de Commandeursmolen in Mechelen. De graankorrels gaan daarna als bloem en meel naar ambachtelijke bakkers en de industrie, zoals groothandel Rob Peters uit Heerlen. Bij de Bisschopsmolen worden verschillende broden, koekjes en wafels gebakken met tritordeum en binnenkort gaat een grote landelijke retailketen een tritordeumbrood op de markt brengen.

Ook bierbrouwers tonen hun interesse in het graan. Vechtdal Brouwerij in Dalfsen brouwde al een IPA, de Bisschopsmolen de 'Eigenweizen Tritordeum Lager' en Brouwerij Basanina de 'Coupure Blond'. Ook Gulpener is voornemens ermee aan de slag te gaan. Pasta Pura in Beek heeft al proeven gedaan met een tritordeumpasta. Bij De Reusch in Schimmert ontwikkelen ze een frisdrank met tritordeum. Het heet 'Frisch' en wordt behalve met lokaal geproduceerd graan gemaakt met fruit uit het Heuvelland.

De toekomst voor tritordeum

Dit jaar wordt de Limburgse teelt van tritordeum uitgebreid. "De telers halen nu al een opbrengst die voldoende is om ermee door te gaan. De Limburgse tritordeum wordt afgezet in Nederland en België, maar moet nog wel in volume groeien. Momenteel is er te weinig Limburgse tritordeum en wordt de vraag nog aangevuld met Spaanse of Italiaanse tritordeum", aldus Nillesen. Akkerbouwers Vogels en Diederen kiezen voor 2021 daarom voor een vier keer zo groot teeltoppervlak dan vorig jaar.

Daarnaast hoopt Nilessen de komende tijd meer ambachtelijke bakkers te bereiken. "We merken dat de ambachtelijke bakker minder snel schakelt dan de industrie. De innovatie-, en productontwikkeling ligt bij de industrie op een hoger niveau. Dat is jammer, want de ambachtelijke bakker is veel toegankelijker voor de consument. We hopen dat bijvoorbeeld een samenwerking met het Bakery Institute in Zaandam de stap naar deze bakkers kleiner zal maken. Zij leiden nieuwe bakkers op en kunnen bekendheid geven aan het graan en bakkers de juiste techniek voor het bakken met tritordeum aanleren."

Tenslotte zijn er plannen voor meer onderzoek. Er wordt op kleine schaal geëxperimenteerd met het biologisch telen van tritordeum en de boeren hopen meer inzicht te krijgen in de mogelijkheden van de tweede oogst. Ook ontbreekt nog duidelijke informatie over de stikstof-efficiëntie. "We zijn in contact met Wageningen University & Research (WUR) om verder onderzoek te kunnen doen. Zij komen dit voorjaar de akkers van de boeren bekijken. Hopelijk vinden we beschikbare fondsen zodat we het potentieel van dit innovatieve en duurzame gewas nader kunnen onderzoeken."

Meer lezen over dit onderwerp? Bekijk dan ook ons interview met Frank van Eerd over de Bisschopsmolen.