Twee jaar op weg naar kringlooplandbouw

Datum van item

18 november 2020

Categorie van item:

Achtergrondartikelen

Aantal likes:

Aantal reacties:

0 reacties

Aantal weergaven:

400x bekeken

In 2030 moet Nederland wereldwijd koploper zijn in kringlooplandbouw. Deze doelstelling formuleerde minister Schouten van LNV in 2018. Twee jaar later is er van alles gebeurd, zowel op het gebied van kringlooplandbouw als voor de landbouw in het algemeen. Met nog tien jaar te gaan rijst de vraag: komen we dichterbij en geloven we er (nog) in?

De weg tot nu toe

Het begon twee jaar geleden met veel gesprekken en discussies tussen het ministerie van LNV en mensen uit de samenleving, boeren, wetenschappers en collega’s van andere ministeries. Deze gesprekken vormden de basis voor de Visie Landbouw, Natuur en Voedsel: 'Waardevol en verbonden', een document van het ministerie uit september 2018 waarmee de omslag naar kringlooplandbouw vorm werd gegeven.

Na het presenteren van het visiedocument volgden een aantal andere stappen:

  • April/Mei 2019: in opdracht van het Ministerie wordt het onderzoek 'De beleving van de transitie naar kringlooplandbouw' uitgevoerd onder agrarische bedrijven. Dit is bedoeld om inzicht krijgen in de mate waarin agrarisch ondernemers bekend zijn met de LNV-visie, hoe zij aankijken tegen de omslag naar kringlooplandbouw, en hoe zij hier verder over geïnformeerd willen worden.
  • Juni 2019: het Realisatieplan Visie LNV ‘Op weg met nieuw perspectief’ wordt gepresenteerd. Hierin worden concrete stappen genoemd die de minister wil nemen om de doelstelling te realiseren.
  • Oktober 2019: het online Platform Kringlooplandbouw gaat live. Hierop worden nieuws, evenementen en informatie met betrekking tot de omslag verzameld, maar vooral ook de verhalen van veehouders, akkerbouwers, tuinders en vissers gedeeld.
  • Mei/Juni 2020: er wordt een herhaalonderzoek 'De beleving van de transitie naar kringlooplandbouw 1-meting' uitgevoerd, om de stemming van de boer opnieuw te peilen.
  • Juni 2020: start van project 'Boerderij van de Toekomst', een circa 105 hectare grote proeflocatie van Wageningen University & Research (WUR). Dit akkerbouwbedrijf is ingericht volgens agro-ecologische principes en met gebruik van de nieuwste technologie. Boerderij van de Toekomst wil zo bijdragen aan de transitie naar een nieuw bedrijfsmodel dat agrariërs in staat stelt om hun gewassen op een duurzame wijze te telen, met een positieve impact op de biodiversiteit en leefomgeving.
  • Zomer 2020: minister Carola Schouten gaat op Nationale Handelsmissie in Nederland om de verbinding boer(in) en burger te versterken.
  • November 2020: Wageningen University & Research (WUR) publiceert een online gids voor kringlooplandbouw met verhalen en ervaringen van boeren die al zijn begonnen en bevindingen en onderzoeksresultaten van een breed palet aan wetenschappers en experts.

Terwijl deze stappen genomen werden stond de wereld niet stil. In dezelfde periode ontwikkelde zich een verhitte stikstofdiscussie, gingen boeren massaal de straat op om te protesteren en zette de coronapandemie de wereld op zijn kop. De impact van deze ontwikkelingen is niet zonder invloed op de omslag naar kringlooplandbouw. Het laat ook zien dat voorspellingen over de haalbaarheid van de doelstelling altijd onzeker blijven. Met nog tien jaar te gaan kijken we naar de huidige stand van zaken. Wat weten we over kringlooplandbouw, wat vinden de boeren ervan en welke voorbeelden zien we in Limburg?

Wat is kringlooplandbouw?

Wat verstaan we eigenlijk onder kringlooplandbouw? Die vraag blijkt moeilijker te beantwoorden dan je zou verwachten. Het woord op zich doet vermoeden dat het allemaal draait om het hergebruiken van reststromen en zo wordt het ook vaak geïnterpreteerd. Toch omvat de doelstelling van Minister Schouten veel meer dan dat. In het visiedocument en het realisatieplan komen we - onder andere - deze formuleringen tegen:

  • Het is een omschakeling van voortdurende verlaging van de kostprijs van producten naar voortdurende verlaging van het verbruik van grondstoffen en een zorgvuldig beheer van bodem, water en natuur
  • Bij kringlooplandbouw komt zo min mogelijk afval vrij, is de uitstoot van schadelijke stoffen zo klein mogelijk en worden grondstoffen en eindproducten met zo min mogelijk verliezen benut
  • Bij kringlooplandbouw is het doel om waardevol voedsel te produceren met zo min mogelijk effecten op natuur, milieu en klimaat

Het 'zorgvuldig beheer van bodem, water en natuur', 'de zo klein mogelijke uitstoot van schadelijke stoffen' en 'de zo min mogelijke effecten op natuur, milieu en klimaat' geven aan dat het niet alleen gaat om circulair boeren. Een grote variëteit aan onderwerpen, zoals energietransitie, stikstofreductie, precisielandbouw, strokenteelt en kruidenrijk grasland, vallen onder de noemer kringlooplandbouw.

Niet alleen de boeren

Een ander misverstand is dat kringlooplandbouw alleen een zaak van de boeren, tuinders en vissers is. In werkelijkheid is ook de bijdrage van maatschappelijke organisaties en de consument belangrijk. Het ministerie heeft als een van de randvoorwaarden van kringlooplandbouw gesteld dat de waardering voor voedsel moet toenemen onder grootgebruikers, horeca en de individuele consument. "Consumenten zijn gewend geraakt aan lage prijzen en weten de herkomst en de werkelijke waarde van de groente op hun bord of de melk in de koelkast niet meer." Alleen als dit verandert zal de consument bijdragen aan het voorkomen van verspilling en bereid zijn een eerlijke prijs te betalen. Deze eerlijke prijs is noodzakelijk om de boeren een solide economische positie te geven binnen de kringlooplandbouw.

In dit opzicht wordt ook de korte keten betrokken bij de doelstellingen rondom kringlooplandbouw. Het verkleinen van de afstand tussen primaire producenten en burgers helpt de waardering onder de consument te vergroten. Om deze reden trok minister Schouten afgelopen zomer het land in voor de Nationale Handelsmissie.

In de peiling onder boeren van afgelopen zomer benadrukken ook de boeren zelf de rol van de consument: "In de omslag naar kringlooplandbouw willen ondernemers in 2020 het vaakst geholpen worden door consumenten die een eerlijke prijs betalen (46%). De rol van de consument is daarmee groter dan in 2019 (40%)."

Wanneer ben je als boer op de goede weg?

De eerder genoemde brede benadering van het thema kringlooplandbouw geeft de boer veel vrijheid om keuzes te maken die passen bij zijn bedrijf. De visie van het ministerie is geen blauwdruk en er is al helemaal geen ‘one size fits all’-oplossing. Boeren hebben graag die keuzevrijheid, maar tegelijkertijd moeten de doelen duidelijk zijn. Het hoofddoel 'Nederland in 2030 koploper in kringlooplandbouw' geeft voor de individuele boer weinig concrete richting. Hoe kies je uit alle mogelijkheden en wanneer kan je er als boer gerust op zijn dat je op de goede weg bent?

Het visiedocument stelt in 2018 het volgende: "Het is zaak de komende jaren het handelen van overheid, ondernemers en maatschappelijke partijen te richten op meetbare doelen en resultaten. Op basis daarvan kunnen ondernemers investeren in houdbare verdienmodellen en kunnen coalities worden gesloten waardoor Nederland in 2030 koploper is in kringlooplandbouw". Vooralsnog is er echter geen helder overzicht te vinden van de genoemde meetbare doelen en resultaten.

Het houvast dat de boer op dit moment heeft, is de bestaande wet- en regelgeving op alle gebieden die aan kringlooplandbouw raken, maar de rij verordeningen, wetten en regels is lang, complex en aan verandering onderhevig. Vrijwel iedere keuze raakt een wet of regel. Een bijkomend probleem is dat de operationele verplichtingen niet duidelijk gekoppeld zijn aan doelen rond kringlooplandbouw, wat het voor boeren niet gemakkelijk maakt te weten of ze wat dat betreft op de goede weg zijn. Bovendien wordt regelgeving soms als onlogisch of zelfs contraproductief gezien.

Precies dit ontbreken van meetbare doelen en resultaten werd in het herhaalonderzoek onder boeren als een van de redenen genoemd die een positief gevoel over kringlooplandbouw in de weg staan. Van de ondervraagde boeren gaf 43% aan meer duidelijkheid te willen vanuit het ministerie van LNV over de doelen van de omslag (43%). Driekwart van alle ondernemers (75%) ziet - net als in 2019 - de steeds veranderende regelgeving als belangrijkste belemmering voor de (verdere) omslag naar kringlooplandbouw.

Solide economische positie

Een ander punt waarover de boeren bezorgd zijn en de overheid nog een stap kan maken is dat van de financiën. Een van de randvoorwaarden van de omslag naar kringlooplandbouw is een solide positie in de keten voor producenten. Er moet een goed inkomen voor boeren zijn en een vooruitzicht dat zij hun bedrijf aan een volgende generatie kunnen overdragen. Maar het ministerie heeft de haalbaarheid nog niet voldoende aangetoond, zo blijkt uit het herhaalonderzoek onder boeren. De ondernemers die overwegend nadelen zien in kringlooplandbouw noemen vooral hogere kosten (73%), minder inkomen (64%) en slechte internationale concurrentiepositie (63%) als de redenen voor hun zorgen.

Dit betekent niet dat er op dit gebied de afgelopen jaar geen ontwikkelingen hebben plaatsgevonden. De overheid zet meer en meer stappen rond subsidiëring en borgstelling, terwijl de Wageningen University & Research (WUR) onderzoek doet naar verdienmodellen voor boeren. Een overzicht:

  • Voor veehouders is de Subsidiemodules brongerichte verduurzaming stal- en managementmaatregelen (Sbv) opengesteld, waarmee geïnvesteerd kan worden in nieuwe technieken die helpen om de uitstoot van vervuilende stoffen te verminderen;
  • Er is de mogelijkheid om onafhankelijke expertise in te kopen via de Subsidiemodule Agrarische Bedrijfsadvisering en Educatie (Sabe). Het doel van de Sabe is het ondersteunen van landbouwondernemers die (individueel of samen) hun kennis over verduurzaming van de bedrijfsvoering willen vergroten;
  • Binnen het borgstellingskrediet voor de landbouw is extra ruimte gecreëerd voor boeren die willen investeren in duurzaamheid, innovatie of biologische landbouw (BL Plus);
  • Met het Vermogensversterkend Krediet (VVK) kunnen startende of overnemende boeren en tuinders een lening met borgstelling van de overheid krijgen voor duurzame investeringen;
  • Boeren krijgen hulp bij het vinden van investeringsmogelijkheden met de kringlooplandbouwscan;
  • Wageningen University & Research (WUR) stelt informatie beschikbaar over het verdienvermogen van akkerbouwers en veehouders binnen hun online dossier over kringlooplandbouw.

Misschien zullen de zorgen van de twijfelende boeren afnemen als het omschakelfonds van de overheid meer vorm krijgt. Op 18 november stuurde Minister Schouten de contouren van dit fonds naar de Tweede Kamer. Het heet nu het ‘Omschakelprogramma duurzame landbouw’ en betreft 175 miljoen euro. Het programma bestaat uit een investeringsfonds van 70 miljoen euro, een subsidieregeling voor ondersteuning bij het maken van een bedrijfsplan voor omschakeling, een subsidieregeling voor het opstarten van demonstratiebedrijven en een borgstellingsregeling voor werkkapitaal.

Coronacrisis

De coronapandemie heeft iedereen geraakt en zeker ook de boeren. Dat heeft in sommige gevallen het beeld van de omslag naar kringlooplandbouw beïnvloed. Het onderzoek onder boeren van afgelopen zomer laat zien dat een meerderheid (61%) van de agrarische ondernemers dit jaar een omzetdaling verwacht. Iets minder dan één op de vijf boeren (17%) geeft aan dat de coronacrisis hen aan het denken heeft gezet over hun bedrijfsvoering. De helft (52%) zegt echter van niet. Een kwart (24%) van de boeren vindt omschakelen naar kringlooplandbouw daardoor moeilijker en minder noodzakelijk (23%). Een derde (32%) vindt dit juist niet: de omschakeling is voor hen niet moeilijker of minder noodzakelijk geworden door de crisis.

Een positief gevolg van de coronacrisis ligt in de waardering voor voedsel en de productie. Hoe essentieel de sector is en hoe belangrijk voor Nederland werd overduidelijk tijdens de eerste golf en 'intelligente lockdown'. Support your locals werd een landelijk begrip en boerderijwinkels zagen hun klandizie toenemen. Het coronavirus heeft de korte keten een echte boost gegeven. De coronacrisis liet ook de grote veerkracht en creativiteit van de agrofoodsector zien.

Wat doen de boeren?

We hebben gezien dat niet alle boeren enthousiast worden van de plannen rond kringlooplandbouw. Sterker nog, de peiling van 2020 laat zien dat er negatiever over wordt gedacht dan een jaar eerder. De helft (52%) van de ondernemers ziet in 2020 overwegend nadelen van kringlooplandbouw, ruim een derde (36%) overwegend voordelen. In 2019 was het aandeel ondernemers dat vooral voordelen (43%) van kringlooplandbouw zag bijna even groot als het aandeel dat vooral nadelen (40%) zag. Agrarische ondernemers van 65 jaar en ouder zijn in 2020 positiever over kringlooplandbouw dan jongere boeren. Vooral de groep van 18 t/m 34 jaar ziet obstakels, in veel gevallen op financieel gebied.

Toch zitten de boeren bepaald niet stil en zijn er eindeloos veel voorbeelden van stappen naar een omslag. Zowel in 2019 als in 2020 gaf 70% van de ondervraagde boeren aan kringlooplandbouw al gedeeltelijk toe te passen en 16% volledig. Waarom doen ze dat? In sommige gevallen hangt het samen met wet- en regelgeving die raken aan kringlooplandbouw. Maar er zijn ook boeren die zelf de noodzaak van verandering zien, bijvoorbeeld doordat ze de gevolgen van klimaatverandering ervaren, en dus op eigen initiatief willen veranderen. Ook zien we boeren die hele andere voordelen ervaren in het werken naar een kringlooplandbouw, namelijk (meer) waardering voor hun beroep en meer werkplezier.

Wie geïnspireerd wil worden door andere agrariërs kan heel veel vinden op het Platform Kringlooplandbouw, in de online gids van de WUR en op Groen Kennisnet. Wij focussen ons hier op enkele aansprekende voorbeelden uit Limburg.

Maatschap Lucassen

In Afferden liepen de broers Marcel en Pieter Lucassen vooruit op het thema van kringlooplandbouw door al in 2017 als eerste vasteplantenkwekerij het certificaat Planet Proof te krijgen. Dat betekent een grote focus op emissie, bodemvruchtbaarheid, waterkwaliteit, natuur op het bedrijf en circulaire afvalverwerking en recycling. Het bedrijf werkt binnen het project ‘Duurzaam Bodembeheer’ samen met de HAS Hogeschool aan het testen van de bodemkwaliteit op het bedrijf.

Boer Ruud

De broers Ruud en Peter van Dijck uit Oirlo hebben binnen het concept 'Boer Ruud' op verschillende manieren gekozen bij te dragen aan kringlooplandbouw. Boer Ruud weet zo’n 95% van de eiwitbehoefte van de varkens uit - veelal regionale - reststromen te halen (bijvoorbeeld zuivel, TGC, biergist en bierbostel), werkt actief aan het welzijn van zijn dieren en streeft naar het volledig antibioticavrij maken van de varkens. Ook doet hij zijn handel regionaal; een onderscheiden topslager is verantwoordelijk voor de laatste stap naar de consument.

Boer Ruud deed mee aan onze rubriek '5 vragen aan' en gaf een interview over zijn samenwerking met DSM. Ook vertelt hij zijn verhaal op het platform kringlooplandbouw. Je ziet Ruud van Dijck ook in deze video:

    Kipster

    Kipster is het bedrijf van Ruud Zanders. Ook hij draagt op meerdere aspecten bij aan kringlooplandbouw. Kipster beoogt het voedselsysteem circulair in te richten. De kippen worden alleen met reststromen gevoerd, zoals misbaksels of gebroken beschuit, van bijvoorbeeld grote bakkerijen. Ook worden de haantjes grootgebracht om vleeswaren van te maken in plaats van ze te doden direct na uitkomst. Fossiele brandstof wordt niet gebruikt binnen de Kipster bedrijfsvoering; de daken van de stallen zijn bedekt met zonnepanelen. Dit levert meer energie op dan Kipster nodig heeft: per boerderij blijft er voor ongeveer tweehonderd huishoudens energie over. Bovendien wordt vrijkomend fijnstof afgevangen met luchtwassers. Kipstereieren zijn de eerste, en vooralsnog enige, klimaatneutrale eieren met het maximale aantal van 3 sterren in het Beter Leven Keurmerk van de Nederlandse Dierenbescherming en het Planet Proof Stempel van Stichting Milieukeur.

    Rundveebedrijf Groot Spraeland

    Jan van der Zwaan heeft tweehonderdvijftig koeien en ongeveer tweehonderd hectare grond. Hiervan is vijftien hectare reguliere landbouw, de rest is natuurgrond. Jan is bewust bezig met kringlooplandbouw. Zo gebruikt hij natuurmaaisel als ligbed voor zijn koeien in de stal. Dit natuurmaaisel, maait hij zelf bij natuurbeherende organisaties als Staatsbosbeheer en de Provincie Limburg. Na het maaien verwerkt Jan het tot hooi om vervolgens uit te strooien in zijn koeienstal. Nadat het een tijd in de stal heeft gelegen, haalt Jan het er samen met de mest weer uit om het als bemesting voor zijn land en dat van de natuurbeherende organisaties te gebruiken.

    Lees hier meer over deze rundveehouder en zijn plannen.

    Laarakker Groenteverwerking en Laarakker BIO

    Het teeltareaal van Laarakker in Well beslaat in totaal ruim 7.400 hectare gangbare vollegrondsgroenteteelt en 1.200 hectare biologische en biologisch-dynamische vollegrondsgroenteteelt. In de trend om steeds meer chemische middelen te weren in de gangbare teelten is Laarakker al enige tijd bezig met plaatsspecifiek bespuiten tussen de rijen. Ook richt de boer zich op reststromen: er lopen nu projecten om met groenterestanten producten te maken, bijvoorbeeld bouwmaterialen met de vezels uit peulvruchten. Op het gebied van energie verwerkt Laarakker in het dochterbedrijf Ecofuels de eigen reststromen tot verschillende groene energieproducten en CO2.

    Lees hier meer over deze innovatie Limburgse boer.

    Loonbedrijf Gebroeders de Boer

    Rob en Niek de Boer uit Lottum zijn met hun bedrijf actief in de boomkwekerij en tuin- en akkerbouw. Ook zij zetten de omslag naar kringlooplandbouw op meerdere vlakken in, maar wel stapje voor stapje. Bijvoorbeeld door het gebruik van een biofilter waarmee onder meer restvloeistoffen worden gefilterd. Ook hebben ze een olieperserij, waarmee koolzaad en zonnebloemen geperst wordt tot olie. Met gps-gestuurde machines proberen ze dubbele bewerking van de grond zoveel mogelijk te voorkomen en ze hebben geïnvesteerd in een tweetal bandendrukwisselsystemen. Toekomstplannen liggen in het opzetten van een businesscase voor een nieuwe gewasstroom die de bodembiologie zal verbeteren.

    Geitengeluk

    Lisanne van de Mast en Roy Maar uit Siebengewald kiezen met hun bedrijf Geitengeluk ook op meerdere manieren voor kringlooplandbouw. Ze produceren zelf het voedsel voor de geiten: maïs en voederbiet en ook anderhalve hectare kruidenrijk gras met wel 18 verschillende kruiden. Ze zetten hoog in op dierenwelzijn en kunnen vrijwel zonder antibiotica. Geboren bokjes laten ze leven voor geitenvlees. Ook heeft Geitengeluk een eigen kaasmakerij. De wei die overblijft tijdens het proces van kaasmaken wordt gevoerd aan de eigen varkens. Kippen zorgen voor het wegpikken van parasieten in het gras. Boerderijwinkels zijn verreweg het belangrijkste afzetkanaal van Geitengeluk, goed voor zo’n 60% van de verkopen. Daarnaast nemen diverse restaurants producten af en staat Van de Mast zelf wekelijks op een Duitse weekmarkt. Ook is de eigen boerderijwinkel iedere zaterdag open.

    Lees hier ons interview met Lisanne van de Mast.

    Ons Boerenerf

    Ons Boerenerf is de circulaire varkenshouderij van Aad van Leeuwen. Het bedrijf heeft 10.000 varkens waarvoor al het voer op locatie wordt samengesteld volgens uitgekiende recepturen. Het voer bestaat grotendeels uit reststromen, zoals oud brood en aardappelschillen, waarbij gekeken wordt naar welke samenstelling de minste CO2 en fijnstof uitstoot. Zonnepanelen op de daken van de stallen zorgen ervoor dat het bedrijf volledig op eigen energie draait, moderne technieken beperken het energieverbruik. En de varkens krijgen bijna geen antibiotica, alleen als het echt nodig is.

    Lees ons interview met Aad van Leeuwen om meer te weten over Ons Boerenerf.

    Hulp van buitenaf

    Niet alle bijdrages aan kringlooplandbouw hoeven plaats te vinden op het boerenerf. Allerlei bedrijven en organisaties helpen boeren hun reststromen te verwerken tot nieuwe grondstoffen, producten of materialen. Ook zijn er volop initiatieven waarbij afval de basis vormt voor veevoer en kunstmestvervangers voor boeren. We zetten opnieuw een aantal voorbeelden uit Limburg op een rij:

    • Scelta Mushrooms: verwerkt de reststromen van oogst van veertien champignontelers tot een natuurlijke smaakversterker. Lees hier meer over de strategie van Scelta.
    • Vertoro haalt bio-olie uit champost, de grootste reststroom uit de Nederlandse tuinbouw, een belangrijke component voor duurzame materialen, chemicaliën en brandstoffen. Het is voor telers een potentiële extra inkomstenbron .
    • Grassa gebruikt een raffinagetechnologie waarmee gras en groente(rest)stromen worden verwaard tot 4 productsoorten: ruwe vezel voor koeien, een eiwitconcentraat, fructooligosacharides en een mineralenconcentraat. Zo wordt van 'afval' veevoer en een plantaardige biologische kunstmestvervanger gemaakt.
    • MiFood verwerkt hele groenten en fruit (dus niet alleen het vruchtvlees, maar ook de schil) tot gezonde smoothies.
    • Food from Food: een interregionaal project (Limburg, Noord-Brabant en Vlaanderen) dat helpt bij het omzetten van reststromen uit de agro- en voedingsmiddelindustrie naar nieuwe voedingsproducten en voedingsgrondstoffen.
    • Platform Tuinbouwreststromen: gezamenlijk initiatief van Telersverenigingen Fossa Eugenia, Koninklijke Coöperatieve Telersvereniging Zuidoost-Nederland (ZON) en SunFresh en LLTB

    De oogst

    Het begrip kringlooplandbouw is heel breed. Als boer kan je kiezen uit allerlei opties om bij te dragen aan de omslag: stoppen met fossiele brandstoffen, de stikstofuitstoot terugbrengen, meer biodiversiteit aantrekken, een vervanger zoeken voor kunstmest en bestrijdingsmiddelen, een zinvolle verwerking van reststromen zoeken en iedere andere maatregel die verspilling en milieuvervuiling tegengaat. Een exacte richting is er niet. Dat is goed nieuws voor de boer die vrijheid wil zelf te kiezen, maar maakt het de boer die zekerheid zoekt moeilijk. Bovendien is, door het ontbreken van meetbare doelen, de vraag of we op schema zijn eigenlijk niet te beantwoorden.

    Toch is er zeker wel vooruitgang te zien. Er is de afgelopen jaren in overvloed geëxperimenteerd en onderzocht. Dat maakt dat er nu volop praktijkvoorbeelden voorhanden zijn. Cijfers over de financiële haalbaarheid komen er ook steeds meer, evenals financiële ondersteuning vanuit de overheid. Er is veel innovatiekracht en enthousiasme onder boeren en de consument lijkt steeds beter te begrijpen dat het ook een rol speelt in de omslag. Al met al een oogst die perspectief biedt voor de komende tien jaar.

    Handige links